Koniec I wojny światowej przyniósł Europie rewolucyjne zmiany. Na mapę powróciło wiele państw, które dawno temu utraciły niepodległość, co stwarzało wiele problemów granicznych. Jednym z nich był spór pomiędzy pokonanymi Niemcami, a odradzającą się Polską o przynależność Śląska, który zgodnie z traktatem wersalskim miał zostać rozstrzygnięty za pomocą plebiscytu.

Plebiscyt był dla strony niemieckiej bardzo niekorzystnym i ryzykownym rozwiązaniem, gdyż na najcenniejszych ( najbardziej uprzemysłowionych i bogatych w zasoby) terenach Polacy bardzo często stanowili większość.Istniała więc realna groźba iż te tereny zostałyby przez Niemcy stracone na rzecz Polski. Rozpoczęto więc serię działań, mających na celu odwrócenie szali na korzyść Niemców – na olbrzymią skalę była uprawiana propaganda, a organizacje i zgromadzenia polskie były w znaczny sposób represjonowane. Ponadto na stanowisko komisarza rządowego powołano Ottona Hörsiga( zwanego później „katem Polaków”), oraz zaczęto, oprócz Grenzschutzu, formować tzw. Freikorpsy. Oddziały te miały za zadanie rozbijać polskie wiece, przeprowadzac aresztowania, rabunki oraz szykanować polskich działaczy (dla przykładu, w kwietniu 1919 roku członkowie Oberschlesisches Freiwilligen-Korps przez trzy dni plądrowali polskie sklepy w Lublińcu ). 13 stycznia 1919r. ogłoszony został na Górnym Śląsku stan oblężenia, co oznaczało zniesienie nietykalności osobistej oraz zakaz zwoływania polskich wieców, ponadto oddziały wojskowe dostały prawo rewizji i aresztowań działaczy polskich. Pomimo szykan 1 maja, Polacy zdołali wyprowadzić na ulice manifestacje liczące ponad 200 tys. osób, co spowodowało jeszcze większy wzrost szykan i represji, m.in. w pierwszych dniach maja aresztowano 160 działaczy polskich organizacji niepodległosciowych, co spowodowało iż reszta była zmuszona do konspiracji lub wyjechania ze Śląska. Czarę goryczy przelała masakra w Mysłowicach, podczas której otwarto ogień do protestujących górników. Śmierć 10 osób, w tym kobiety i 13 letniego chłopca oraz narastające represje pchnęły dowództwo Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Ślaska do decyzji o zorganizowaniu powstania.

Jednakże od 15 do 16 sierpnia głównie dowódcy organizacji oraz kilku kurierów zostali aresztowani, co spowodowało samorzutny wybuch walk w nocy 17 sierpnia. Pomimo braku koordynacji i szczątkowego przygotowania powstańcy szybko opanowują kilkanaście miejscowości, w tym ważne miasto – Tychy. Niepowodzeniem natomiast kończą się walki pod Katowicami i Mysłowicami, w wyniku których powstańcy szybko tracą początkowo zdobyte tereny. 24 sierpnia dowódca powstania Alfons Zgrzebniok w obliczu braku pomocy ze strony państwa polskiego oraz sciągnięciu posiłków przez Niemców, wydał rozkaz o zaprzestaniu walk. Skutkiem powstania były krwawe represje wobec jego uczestników, a także wzmożenie terroru wobec polskiej ludności Górnego Śląska.

W roku 1920 sytuacja zaczęła się znacznie pogarszać. Rozbudowany do granic możliwości system represji i propaganda niemiecka wzmagały powstańcze nastroje wśród ludnosci polskiej. 25 kwietnia odbyły się wielkie wiece w wielu miastach Górnego Śląska, mające na celu sprzeciw wobec wszechobecnego terroru, które zostały ( tak samo jak późniejsze manifestacje z okazji święta Konstytucji 3 maja) zaatakowane przez bojówki niemieckie. Na przełomie 27 i 28 maja Polski Komisariat Plebiscytowy został zaatakowany przez niemieckie bojówki, skutkiem tego było zdemolowanie lokali powiatowych.

W tej sytuacji 20 sierpnia 1920r. wybuchło II Powstanie Śląskie, które miało na celu usunięcie z obszarów plebiscytowych niemieckich organów bezpieczeństwa i bojówek, oraz postulowano stworzenie mieszanej polsko-niemieckiej policji. Wezwanie do walki wygłosił Wojciech Korfanty, a dowództwo nad siłami powstańców ponownie objął Alfons Zgrzebniok, ponadto Polski Komitet Plebiscytowy ogłosił strajk generalny. W dniach 20-21 sierpnia siły powstańcze opanowują cały powiat pszczyński, szybko zostają opanowane także Szopienice, Mikołów, Murcki, Hołdunów, Dąbrówka Mała, Janów, Nikiszowiec, Giszowiec, Ochojec , Rozbark, Brzeziny Śląskie, Dąbrówka Wielka, Piekary Śląskie, Miechowice, Bogucice oraz Bytom. Walki toczyły się głównie na terenach wiejskich i w mniejszych miastach, gdyż w tych większych i ważniejszych stacjonowały jednostki alianckie. 24 sierpnia Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku nakazała rozwiązać niemiecką Sicherheitspolizei, na której miejsce powołano formacje polsko-niemiecką pod nazwą Abstimmungspolizei (Policja Plebiscytowa) .Obiecano też ukarać sprawców antypolskich wystąpień. Decyzja ta była spełnieniem postulatów powstańców, w związku z czym 25 sierpnia podjęto decyzję o zaprzestaniu walki. Strona polska zobowiązała się do rozwiązania Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, oraz do zakończenia strajku generalnego. W efekcie powstania wprowadzono także dwujęzyczność w urzędach i szkołach, zakończono także represje wymierzone w organizacje polskie na Górnym Ślasku. Po sukcesie powstańców nastroje wśród ludności Górnego Śląska zelżały aż do marca 1921 roku.

Na kilka miesięcy przed terminem ogłoszonego plebiscytu znów rozpoczęły się represje, stosowane tym razem przez obie strony. Podkreślić należy fakt że obie strony prowadziły w tym czasie bezpardonową walkę o ten jeden z najcenniejszych obszarów przemysłowych Europy. Determinacja obu stron doprowadziła do powstania planów zbrojnych wystąpień w razie niekorzystnego wyniku głosowania, oraz gromadzenia sił i środków potrzebnych do prowadzenia walk. 21 marca odbył się plebiscyt – 1 190 637 osób, z czego za Niemcami głosowało 707 393 osób (59,4%), a za Polską 479 365 (40,3%). Niemcy zwyciężyli we wszystkich powiatach grodzkich (Bytom, Gliwice, Katowice, Królewska Huta, Opole, Racibórz) oraz w powiatach ziemskich: głubczyckim, kozielskim, kluczborskim, lublinieckim, oleskim, opolskim, prudnickim, raciborskim i zabrskim, natomiast Polacy w powiatach ziemskich: bytomskim, katowickim, pszczyńskim, rybnickim, tarnogórskim, toszeckim i strzeleckim. W efekcie Polsce miały przypaść jedynie rolnicze tereny przygraniczne, Niemcy natomiast miały zagarnąć całą uprzemysłowioną część Śląska. Stan taki był pokłosiem celowego złamania przez aliancką komisję ustaleń dotyczących sposobu liczenia głosów, wymierzonego w stronę polską ( Włochom i Anglii zależało by Górny Ślask przypadł w całości Niemcom).

W tej sytuacji w nocy z 2 na 3 maja wybucha III Powstanie Śląskie. Walki rozpoczyna zaplanowana wcześniej akcja „Mosty”, w ramach której powstańcy wysadzają mosty na Odrze, co utrudniło Niemcom przerzucanie na Górny Śląsk posiłków. Powstanie zupełnie zaskoczyło paramilitarne organizacje niemieckie na Górnym Sląsku do tego stopnia iż te nie były w stanie skutecznie się bronić w pierwszych jego dniach. Już na początku powstania wiele z tych oddziałów zostało izolowanych, a niemieckie składy broni i amunicji w dużej mierze zajęte przez Polaków. Po ustabilizowaniu się frontu oraz zajęciu większości obszaru plebiscytowego, siły powstańcze podzielono na cztery części: Północ, Środek, Wschód i Południe. 21 maja Niemcy przechodzą do kontrofensywy, w wyniku której powstańcy zostają wyparci z wielu dotychczas zajmowanych pozycji. Do największej bitwy dochodzi w rejonie Góry Świetej Anny, gdzie walki toczą się aż do zawieszenia broni, ponadto do krwawych starć dochodzi pod Olzą i Kędzierzynem. Po niemal miesiącu ciężkich walk, 26 maja 1921r. ogłoszono zawieszenie broni, przerwane jednak niemiecką ofensywą 4 czerwca. Interwencja Międzynarodowej Komisji zmusza jednak Niemców do powrotu na starą linię frontu oraz wyznacza pas ziemi niczyjej między pozycjami powstańców. Za kres walk przyjmuje się datę 5 lipca 1921, gdy Niemcy kończą wycofywanie się za linię demarkacyjną.

Efektem bohaterskiej walki powstańców była decyzja Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku, podjęta 12 października 1921r. o przyznaniu Polsce 1/3 obszaru plebiscytowego. Państwo Polskie zyskało w ten sposób 76% kopalń węgla znajdujących się w rejonie plebiscytowym oraz 50% hut, co miało niebagatelny wpływ na gospodarczą przyszłość świeżo odrodzonego państwa.

Adrian Sadlik

http://kierunki.info.pl/2015/08/adrian-sadlik-powstania-slaskie/#sthash.9ywZETfQ.dpuf