Sukcesy państwa na arenie międzynarodowej są funkcją jego relatywnej potęgi. III RP jest państwem słabym, znajdującym się w strefie wpływów dwóch mocarstw euroazjatyckich i dlatego – satelickim. Zrozumienie tego stanu rzeczy utrudnia fakt, że nie istnieje jedno centrum władzy politycznej a także to, że część mocarstw starannie skrywa swoje hegemonialne dążenia. Polska leży na peryferiach Zachodu, który, jak zauważa Immanuel Wallerstein, nie ma jednolitego centrum politycznego. Stąd nie podlegamy wpływom jednego mocarstwa, lecz wielu. Na dodatek zależność od niektórych państw przeceniamy, a od innych ledwie dostrzegamy.

Partnership in leadership


Przeceniamy wpływy Niemiec. Berlin nie jest europejskim hegemonem, ponieważ nie posiada odpowiedniego potencjału militarnego. Niemieckie siły zbrojne są relatywnie słabe, a na dodatek doświadczeniach wojennych nie ma przyzwolenia społecznego do ich używania do innych celów poza czysto obronnymi. Ta słabość wyszła na jaw podczas kryzysu ukraińskiego, kiedy się okazało, że gospodarz Mitteleuropy potrzebuje amerykańskiego wsparcia w wydawałoby się zdominowanym przez siebie regionie. Dominacja gospodarczo-polityczna Niemiec w regionie jest dominacją z upoważnienia Stanów Zjednoczonych. Już w 1989 r. w Waszyngtonie zdecydowano, że w zachodniej części Eurazji Niemcy sprawować będą przywództwo w imieniu USA. Taki był sens amerykańskiej koncepcji „partnerstwa w przywództwie” (partnership in leadership). Wówczas politycy nad Potomakiem byli świadomi ograniczoności zasobów amerykańskiego imperium i dlatego zdecydowali się tworzyć taki układ równowagi, w którym część mocarstw by im podlegała i w ich zastępstwie reprezentowała ich interesy w określonych regionach świata. Niemcy przykładnie wpisują się w realizacje tego strategicznego paradygmatu. Co istotne dzięki współpracy euroatlantyckiej ich globalna waga się powiększa.

Waszyngton i Berlin nie obnoszą się ze swoją współpracą w przywództwie, albowiem od dawna elity polityczne obu państwa deklarują, że polityka równowagi sił i koncert mocarstw to generalnie złe praktyki na arenie międzynarodowej. Manifestowanie ich miałoby negatywny wpływ na wizerunek obu państw. Z tego też powodu „partnerstwo w przywództwie” jest nad Wisłą zazwyczaj niedostrzegane. Zresztą polskie elity polityczne nigdy nie grzeszyły zbytnim zmysłem politycznego realizmu. Dlatego wygodnie im wierzyć w ideologię amerykańskiego przywództwa, które rzekomo na celu tylko i wyłącznie zaprowadzenie dobra, pokoju i dobrobytu na świecie.

Rosja jako peryferyjne imperium Zachodu


Nasza zależność od Rosji jest tematem tabu. Zupełnie nie mieści się w głowach naiwnych Polaków. No bo przecież skoro Zachód, czyli Amerykanie i Niemcy walczą niestrudzenie o wolność i demokrację na arenie międzynarodowej, to na pewno nas obronią przed „imperium zła” oraz nie pozwolą, aby w naszym regionie mogło ono realizować swoje nieczyste interesy. O, sancta simplicitas! Zapominamy, że dla Stanów Zjednoczonych największym koszmarem nie jest wcale odbudowa imperium przez W. Putina, ale jakikolwiek scenariusz dezintegracji postimperialnej Rosji. Wywołałoby to ogromną destabilizację w Eurazji i groziłoby tym, że część ogromnego arsenału jądrowego wpadłaby w niepowołane ręce. Trzeba więc robić wszystko, aby temu zapobiec. Gdyby w grę wchodziło sprzedanie interesów państw środkowoeuropejskich, to z pewnością uznane by to było w Waszyngtonie za niewyśrubowaną cenę.

Rozumie to Berlin i dlatego współpraca Niemiec i Rosji trwa w najlepsze. Wspólnym, sztandarowym projektem obydwu mocarstw jest zmonopolizowanie handlu surowcami energetycznymi w naszej części Europy. Służyć temu ma m.in. rozbudowa gazociągu Nord Stream. Jej celem jest utrzymanie uzależnienia naszego regionu od rosyjskiego gazu. Obydwa mocarstwa mają też nadzieje, że gazociąg ten zablokuje powstanie nowego gracza w regionie, czyli Polski.

Najbardziej paradoksalny jest fakt, że to właśnie polskie elity polityczne mimo werbalnej wrogości wobec Rosji od lat wspierają dominację Moskwy na środkowoeuropejskim rynku surowców energetycznych. Jesteśmy jednym z jej najważniejszych klientów, ponieważ prawie całość importowanego gazu i ropy pochodzi właśnie stamtąd. Od roku 1993 wiąże nas umowa z Rosją na dostawy gazu ziemnego i jeśli jest ona renegocjowana to z reguły na gorsze dla nas warunki. Jest ona wymownym świadectwem faktu, że rządzący naszym krajem establiszment torpedował wszelkie posunięcia dywersyfikacyjne, aby utrwalać zależność od Rosji. Takie są niestety fakty.

W Polsce nie rozumiemy, dlaczego tak często mocarstwa zachodnie przedkładają interesy „barbarzyńskiego” imperium kosztem swych mniejszych sojuszników. Zapominamy o regułach koncertu mocarstw, które polegają na tym, że kraje mniejsze i średnie stanowią rodzaj łupu mocarstw. Ich przydatność sprowadza się do tego, że mocarstwa na ich koszt zawierają miedzy sobą kompromisy.

Mimo przekonania o naszej wszechwiedzy na temat Wschodu, nie za bardzo rozumiemy istotę geopolitycznej roli Moskwy, która co prawda jest mocarstwem, ale drugiego, a nawet trzeciego sortu. W istocie jest mocarstwem peryferyjnym Zachodu. I ten stan rzeczy jest zarówno w interesie głównych mocarstw, jak i samej grupy trzymającej władzę na Kremlu. Reżym Putinowski jest gwarantem tego, że Rosja pozostanie krajem peryferyjnym i nie będzie w stanie stanąć szranki globalnego współzawodnictwa geoekonomicznego. Putin i jego drużyna nie inwestują bowiem ogromnych zysków z handlu surowcami w rozwój Rosji, ale część ich zawłaszczą a inną część przeznaczą na utrzymanie się u władzy. Nikogo więc nie powinno dziwić, że dla mocarstw Zachodu trwanie Putina na Kremlu jest po stokroć ważniejsze niż interesy małych i średnich, a na dodatek bardzo słabych, krajów leżących gdzieś daleko na peryferiach.

Elity postkomunistyczne, które miały największy wpływ na kształtowanie polskiej polityki zagranicznej ostatniego ćwierćwiecza świadomie lub nie, przyjmowały, że nic lepszego, aniżeli status peryferyjnego kraju Zachodu nie może nas spotkać. I nie można im odmówić choćby częściowej racji.

Polska jako wieczne peryferium


Tzw. transformacja przełomu lat 80. i 90 XX wieku polegała na zmianie statusu Polski. Z kraju będącego peryferium imperium peryferyjnego (kategoria, za pomocą której opisywał status Związku Sowieckiego rosyjski politolog Borys Kagarlicki) staliśmy się peryferium centrum systemu światowego (Zachodu). To był niewątpliwy dziejowy awans i dlatego elity przywódcze III RP uznały, że trzeba się nim zadowolić. Uznały, że na nic więcej nas nie stać. Polska w ich mniemaniu jest zbyt słaba, aby awansować w hierarchii międzynarodowej. To był niewypowiedziany aksjomat polityki zagranicznej III RP.

Czy po 25 latach aksjomat ten nadal powinien nas wiązać? Czy Polska ma szanse na zwiększenie swojej siły i odegranie bardziej podmiotowej roli w Europie? Siła w dzisiejszym rozumieniu to połączenie tzw. twardej i miękkiej siły. Na tę pierwszą składają się policzalne zasoby: demograficzne, gospodarcze i militarne, a na drugą – wizerunkowa atrakcyjność państwa. A zatem żeby zwiększyć skuteczność Polski na arenie międzynarodowej, Polki winny rodzić zdecydowanie więcej dzieci, gospodarka – w ciągu dekady zyskiwać 5-10% rocznie, armia – składać się z żołnierzy a nie urzędników w mundurach i dysponować skutecznym arsenałem odstraszania, a nasz kraj przestać kojarzyć się za granicą z antysemityzmem, „polskimi” obozami koncentracyjnymi i złodziejami samochodów. Nie służy też interesom RP wewnątrzpolityczny konflikt polityczny, jeśli jego skutkiem jest pogarszanie się „image’u” państwa. Dlatego tak ważny jest dziś międzynarodowy PR. Polska jako państwo od ćwierćwiecza w praktyce nie prowadzi polityki informacyjnej. Nie próbujemy nawet wpływać na nasz wizerunek za granicą. Reagujemy tylko na niepochlebne i nieprawdziwe informacje. Błąd polega na tym, że zamiast tworzyć aktywnie nasz wizerunek skupiamy się na prostowaniu kłamstw. Zwalczamy objawy, a nie rozumiemy skutków. Oczywistym jest, że nawet jeśli przeżylibyśmy złotą dekadę, w trakcie której udałoby się nam znacząco poprawić stan naszych zasobów, to i tak nadal dzielić nas będzie dystans od dwóch mocarstw, które rozdają karty w naszym regionie, czyli od Niemiec i Rosji. Jakkolwiek nie narzucimy im swoich warunków, to z pewnością w zasięgu naszych możliwości jest takie wzmocnienie naszego kraju, by tak Berlin, jak i Moskwa bardziej liczyły się z interesami Polski.

Praca u podstaw


Nie znaczy to, że rząd Beaty Szydło powinien po prostu kontynuować politykę zagraniczną Donalda Tuska i Ewy Kopacz do momentu, w którym Polska się wzmocni. Już dziś winniśmy zwiększyć aktywność w naszym regionie. Nie trzeba czekać aż staniemy się potęgą. Należy jednak wystrzegać się niepotrzebnych deklaracji, a skupić na konkretach. Dziś ogłaszanie wielkich projektów typu Międzymorza nie ma najmniejszego sensu. Z tego powodu, że pozostanie on na papierze. Problem bowiem polega na tym, by mieć czym do realizacji takiego projektu zachęcić innych partnerów. Nie wystarczy deklaracja woli, że chcemy zbudować sojusz, który będzie skierowany przeciwko dominacji Niemiec i Rosji w Europie Środkowo-Wschodniej. Nasi potencjalni partnerzy w najlepszym razie odpowiedzą na nią obojętnością, a część z nich w ogóle ją odrzuci, ponieważ nie będzie miała wcale zamiaru walczyć z taką dominacją. Co gorsza, spowoduje ona naturalną reakcję mocarstw, gdyż nie będą się one z pewnością bezczynnie przyglądać się zamachowi na swoje interesy. A zarówno Berlin jak i Moskwa ma wystarczająco dużo argumentów, aby skutecznie storpedować nasze geopolityczne pomysły.
Zasadnicze znaczenie ma też poprawa relacji z Litwą i Białorusią oraz aktywizacja relacji z Czechami. Zarówno w wypadku Wilna, jak i Mińska to zadanie trudne, a w wypadku Białorusi – również obarczone pewnym ryzykiem politycznym. Bez odbudowy polityki regionalnej nie można jednak na poważnie myśleć o projektach, których podstawą jest silna pozycja Warszawy w regionie.

Tisze budziesz, dalsze jedziesz – mówi znane rosyjskie przysłowie. Zamiast krzyczeć, że zamierzamy prowadzić politykę wymierzoną w interesy Niemiec i Rosji, a potem bezradnie przyglądać się temu, jak Berlin i Moskwa skutecznie blokują nasze inicjatywy, lepiej skupić się na realizacji konkretnego przedsięwzięcia. Są bowiem takie dziedziny, w których autonomiczna polityka zagraniczna jest możliwa. Taką okazję daje polityka energetyczna. W jej wypadku nasze geopolityczne położenia, które z reguły było przekleństwem, okazuje się być wielką szansą. Ze względu na swoje centralne położenie Polska może być samodzielnym graczem na europejskim rynku surowców energetycznych, przede wszystkim gazu ziemnego. Chodzi o to, aby mogła dysponować nadwyżkami gazu, które następnie sprzedawałaby z zyskiem. Aby to się udało, konieczne jest zrealizowanie szeregu często bardzo skomplikowanych przedsięwzięć. Trzeba być może wybudować drugi gazoport w Zatoce Gdańskiej. Stworzyć nową infrastrukturę przesyłową gazu z północy na południe. A także, co najważniejsze i najtrudniejsze, podpisać wieloletnie umowy z partnerami, którzy kupować będą od nas nadwyżkę gazu.

Współpracą w ramach takiego przedsięwzięcia mogą być zainteresowane kraje regionu, zarówno te wrogie Moskwie – jak Ukraina, ale i jej przychylne – jak Słowacja. Świadczyć o tym może stosunek obu państw do rosyjsko-niemieckiego projektu rozbudowy Nord Streamu. Szczególnie ważny jest przykład Słowacji. Kraj ten jest tradycyjnie prorosyjski i w żadnym projekcie Międzymorza udziału nie weźmie. Jednocześnie jednak jest on tak samo jak Polska uzależniony od rosyjskiego gazu i ponosi koszty niemiecko-rosyjskiej zmowy energetycznej. Politycy w Bratysławie nie widzą powodu, aby dalej przepłacać za rosyjski gaz, więc na tym fundamencie możliwy jest sojusz, który byłby wymierzony przeciwko interesom Berlina i Moskwy. Trzeba jednak pamiętać, że kluczową rolę ma w tym przedsięwzięciu do odegrania Warszawa. Na nią są zwrócone oczy regionu.

Asertywna polityka zagraniczna jest trudna z natury, ale będzie ona jeszcze trudniejsza, jeśli będziemy próbować realizować ją wyraźnie wbrew sojusznikom na Zachodzie. Naszym zadaniem jest więc prowadzenie ostrożnej, ale konsekwentnej polityki, a tam, gdzie nie jest ona tożsama z interesami naszych sojuszników z UE i NATO – uzyskiwanie ich neutralności, czemu nie służy jednak retoryka otwierająca nowe, politycznie nieistotne, fronty.

Nasi partnerzy, aby wejść z nami do gry, muszą być przekonani o naszej determinacji. Muszą mieć gwarancję, że kolejny rząd w Warszawie nie zmieni polityki o 180 stopni i znowu nie zawrze niekorzystnej dla polskiego państwa umowy na dostawy gazu i nie powróci do polityki „płynięcia w głównym nurcie”. Wiarygodność, a właściwie jej brak, jest jednym z podstawowych wyzwań dla polskiej polityki regionalnej.Nie powinniśmy mieć złudzeń. Pozycja międzynarodowa Polski może się realnie poprawić dopiero w perspektywie kilku dekad. Dlatego polska polityka zagraniczna wymaga narodowego, ponadpartyjnego konsensusu. Bez takiej zgody Polska pozostanie słaba i będzie tym samym pionkiem w grze mocarstw.

Krzysztof Rak/oaspl.org