Zrozumienie dynamiki dojrzewania płciowego jest istotne zarówno dla dziewczynek, jak i ich rodziców, aby mogli oni świadomie towarzyszyć dziecku w tym ważnym okresie. Wiedza na temat typowych etapów dojrzewania, czynników wpływających na jego tempo oraz ewentualnych nieprawidłowości, pozwala na lepsze wsparcie dziewczynki i zapewnienie jej prawidłowego rozwoju. Na jakie aspekty warto zwrócić szczególną uwagę?

Jak przebiega prawidłowe dojrzewanie płciowe u dziewcząt? 

Pierwsze oznaki dojrzewania płciowego u dziewczynek pojawiają się zazwyczaj między 8. a 13. rokiem życia. W naszej szerokości geograficznej przedwczesne dojrzewanie można podejrzewać, kiedy cechy dojrzewania pojawiają się przed ukończeniem 8. roku życia u dziewcząt. Opóźnione dojrzewanie rozpoznajemy w przypadku braku obecności jakichkolwiek objawów dojrzewania po ukończeniu 13 lat.

Jednym z pierwszych symptomów jest zazwyczaj powiększenie piersi (thelarche), a następnie pojawienie się owłosienia łonowego i pachowego (adrenarche). W tym czasie dziewczynki doświadczają również skoku wzrostowego, który jest jednym z najbardziej zauważalnych objawów dojrzewania.

Na tym etapie pojawia się też śluz pokwitaniowy, w przeciwieństwie do upławów u dziewczynki, jest on naturalnym zjawiskiem świadczącym o zbliżaniu się pierwszej miesiączki. Kulminacyjnym momentem dojrzewania jest wystąpienie menstruacji (menarche), które świadczy o uzyskaniu biologicznej zdolności do rozrodu.

Należy jednak pamiętać, że tempo dojrzewania jest kwestią indywidualną i może się różnić w zależności od wielu czynników. Należą do nich m.in. predyspozycje genetyczne, rasa, stan zdrowia, odżywianie, a nawet warunki społeczno-ekonomiczne.

Jakie czynniki wpływają na tempo dojrzewania? 

Geny odgrywają istotną rolę w regulacji tempa dojrzewania płciowego. Badania wykazują, że istnieje silna korelacja między wiekiem menarche u matek i córek, co sugeruje, że predyspozycje genetyczne są dziedziczone. 

Oprócz czynników genetycznych, na tempo dojrzewania płciowego wpływają również czynniki środowiskowe. Odżywianie odgrywa tu kluczową rolę. Dziewczynki, które są niedożywione lub cierpią na zaburzenia odżywiania, takie jak anoreksja, mogą doświadczać opóźnionego dojrzewania. Z drugiej strony, otyłość może przyspieszać proces dojrzewania. Klimat również może mieć wpływ na tempo tego procesu. W krajach o cieplejszym klimacie dziewczynki zazwyczaj dojrzewają wcześniej.

Warunki społeczno-ekonomiczne, w jakich dorasta dziewczynka, również mogą wpływać na przebieg jej dojrzewania płciowego. Badania pokazują, że dziewczynki z rodzin o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym, z lepszym dostępem do edukacji i opieki zdrowotnej, zazwyczaj dojrzewają wcześniej niż dziewczynki z rodzin o niższym statusie. Może to wynikać z prawidłowego stanu odżywiania, mniejszej ekspozycji na stres i lepszej opieki medycznej.

Aktywność fizyczna to kolejny czynnik, który może wpływać na tempo dojrzewania. Umiarkowana aktywność fizyczna jest korzystna dla zdrowia i rozwoju, ale nadmierny wysiłek, zwłaszcza w połączeniu z restrykcyjną dietą, może opóźniać pojawienie się pierwszej miesiączki. Dzieje się tak, ponieważ intensywny wysiłek fizyczny może prowadzić do obniżenia poziomu hormonów płciowych, co z kolei może spowalniać rozwój drugorzędowych cech płciowych i wystąpienie menarche. 

Przedwczesne dojrzewanie płciowe – skąd się bierze? 

Dojrzewanie przedwczesne to sytuacja, gdy u dziewczynki oznaki dojrzewania pojawiają się przed 8. rokiem życia. Dojrzewanie przedwczesne może być spowodowane różnymi czynnikami, w tym guzami mózgu, zaburzeniami hormonalnymi, a także niektórymi lekami. 

Do przyczyn przedwczesnego dojrzewania można zaliczyć: 

  • Guzy mózgu, zwłaszcza te zlokalizowane w podwzgórzu lub przysadce mózgowej.

  • Niektóre zaburzenia hormonalne, takie jak wrodzony przerost nadnerczy.

  • Leki, takie jak estrogeny, mogą powodować przedwczesne dojrzewanie.

  • Czynniki idiopatyczne – w niektórych przypadkach przyczyna przedwczesnego dojrzewania pozostaje nieznana.

W przypadku podejrzenia przedwczesnego dojrzewania lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad, bada dziecko i zleca badania diagnostyczne, takie jak badania krwi, badania obrazowe (np. rezonans magnetyczny mózgu), a w niektórych przypadkach badania genetyczne. Celem leczenia jest zahamowanie przedwczesnego dojrzewania i zapobieganie jego konsekwencjom, takim jak niski wzrost ostateczny. Leczenie zazwyczaj polega na podawaniu leków, które hamują wydzielanie hormonów płciowych.

Skąd wiadomo, że dojrzewanie się opóźnia? 

Opóźnione dojrzewanie płciowe to sytuacja, gdy u dziewczynki nie pojawiają się żadne oznaki dojrzewania do 13. roku życia lub gdy menarche nie występuje do 16. roku życia. Przyczyny opóźnionego dojrzewania mogą być różne.

Czynniki genetyczne:

  • Zespół Turnera: Jest to choroba genetyczna, która występuje tylko u dziewczynek i jest spowodowana brakiem lub nieprawidłowością jednego z chromosomów X. Charakteryzuje się niskim wzrostem, brakiem rozwoju piersi i brakiem miesiączki.

  • Zespół Kallmanna: Jest to rzadkie zaburzenie genetyczne, które powoduje opóźnione dojrzewanie płciowe i brak węchu.

  • Mutacje w genach kodujących kisspeptynę i jej receptor: Kisspeptyna jest białkiem, które odgrywa kluczową rolę w inicjowaniu dojrzewania płciowego. Mutacje w genach kodujących kisspeptynę lub jej receptor mogą prowadzić do opóźnionego dojrzewania.

Czynniki środowiskowe:

  • Zaburzenia odżywiania.

  • Choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca, choroby tarczycy, choroby nerek, celiakia.

  • Intensywny trening sportowy.

  • Niektóre leki, takie jak preparaty przeciwpadaczkowe, chemioterapia, kortykosteroidy, mogą wpływać na tempo dojrzewania.

W przypadku opóźnionego dojrzewania ważne jest ustalenie przyczyny. Lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad, bada pacjentkę i zleca badania diagnostyczne – biochemiczne, obrazowe, a czasem również genetyczne. Leczenie opóźnionego dojrzewania zależy od przyczyny. W niektórych przypadkach wystarczy leczenie choroby podstawowej, w innych konieczne może być podawanie hormonów płciowych.

Psychologiczne aspekty dojrzewania płciowego u dziewczynek

Dojrzewanie płciowe to okres burzliwych przemian, nie tylko na poziomie fizycznym, ale również w sferze psychicznej i emocjonalnej. Dziewczynki wkraczające w ten etap życia doświadczają huśtawki nastrojów, zmian w percepcji własnego ciała, a także intensywnego rozwoju tożsamości i autonomii. Wahania hormonalne typowe dla tego okresu mogą powodować nagłe zmiany nastroju, zwiększoną drażliwość, a nawet objawy depresyjne, co może być dezorientujące i przytłaczające.

Równocześnie, zmiany fizyczne, takie jak rozwój piersi czy pojawienie się owłosienia łonowego, wpływają na postrzeganie własnego ciała, często prowadząc do niepewności, lęku i porównywania się z innymi, co z kolei może skutkować niską samooceną i problemami z akceptacją siebie.

W tym czasie dziewczynki rozpoczynają również poszukiwanie własnej tożsamości, kwestionują autorytety, eksperymentują z rolami społecznymi i kształtują swój system wartości, dążąc do niezależności. Relacje z rówieśnikami nabierają nowego znaczenia, dziewczynki szukają akceptacji w grupie i nawiązują pierwsze romantyczne znajomości.

W tym trudnym okresie kluczowe jest wsparcie ze strony rodziców, opiekunów i nauczycieli, którzy powinni zapewnić dziewczynkom otwartą komunikację, wsparcie emocjonalne i edukację na temat dojrzewania, seksualności i zdrowia psychicznego, pomagając im w budowaniu pozytywnego obrazu siebie, radzeniu sobie z trudnymi emocjami i podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji.

Bibliografia:

  1. Rogozińska I. Przyczyny przedwczesnego dojrzewania - co nowego? Postępy Nauk Medycznych. 2014;XXVII(10B):11-13.

  2. Kulik-Rechberger B, Kozłowska M. Czy nadal wzrastanie i dojrzewanie dziewcząt podlegają zjawisku akceleracji? Endokrynologia Pediatryczna. 2017;16(2):95-100.

  3. Jarząbek-Bielecka G, Sowińska-Przepiera E, Szafińska-Dolata A, Kędzia W, Kędzia A. Opóźnione pokwitanie dziewcząt. Endokrynologia Pediatryczna. 2014;13(3):65-70.

  4. Ślizień-Kuczapska E, Smyczyńska J, Rabijewski M. Wybrane zagadnienia zaburzeń kształtowania się zdrowia prokreacyjnego u dziewcząt. Czy warto włączyć obserwację cyklu do praktyki lekarskiej? Część I. Naturalny przebieg procesu dojrzewania u dziewcząt - granice fizjologii i patologii. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio. 2020;3(43):285-302.

  5. Tatarczuk J, Asienkiewicz R, Wandycz A, Jerzak I. Dojrzewanie dziewcząt z województwa lubuskiego w kontekście wybranych czynników środowiskowo-społecznych. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna. 2017;16(3):127-138.