należy do nich zachęcać, aczkolwiek nie pozostawiając żadnych śladów [niemieckiego zaangażowania]. Jeśli zaistnieje konieczność, te działania powinny zostać zintensyfikowane oraz podprowadzone w odpowiednim kierunku... Obecnie należy unikać tworzenia trwałych [miejscowych] jednostek samoobrony z centralnym przywództwem. Zamiast tego powinno się zachęcać do lokalnych pogromów w sposób zorganizowany”.

Rozkaz ten powtórzono w formie pisemnej już po rozpoczęciu działań wojennych na froncie wschodnim. Oddziały Einsatzgruppen miały więc jasne wytyczne, jak należy postępować na zajętym terenie. O zaleceniach Heydricha pisałem w poprzednim rozdziale poświęconym pogromom. W przypadku Jedwabnego także te wytyczne szefa policji i SD miały decydujące znaczenie. Tak więc i w tym wypadku należy przypomnieć kilka faktów. Niem- cy ukrywając swój udział, a jednocześnie podjudzając do zbrodni, chcieli pokazać zachodowi, że to ludność miejscowa mści się za krzywdy poniesione w okresie władzy sowieckiej. Agresor miał być postrzegany jako wyzwoliciel ciemiężonych narodów spod bolszewickiego jarzma. Polacy raczej nie mieli złudzeń co do dobrych intencji hitlerowców. Litwini, Ukraińcy, Białorusini wiązali z Niemcami pewne nadzieje i ci zazwyczaj witali wojska Wehrmachtu, widząc w nich swoich oswobodzicieli. Dowództwo SS liczyło, że Polacy, podobnie jak inne nacje, aktywnie zaangażują się w tępienie Żydów i komunistów, którzy do niedawna dawali się im dotkliwie we znaki. Wyraźnie mówi o tym Rozkaz Specjalny nr 2 z 1 lipca 1941 roku: „Należy się spodziewać, że wskutek swoich doświadczeń Polacy zamieszkujący nowo okupowane terytoria, zwłaszcza na obszarach niegdyś polskich, ujawnią się jako antykomuniści antysemici... Co się tyczy polskiej inteligencji jej los zostanie rozstrzygnięty później, o ile kwestia bezpieczeństwa nie narzuci w poszczególnych przypadkach podjęcia natychmiastowych, bezwarunkowo koniecznych kroków”. Dalej już bardziej wyraźnie Niemcy naświetlali problem Polaków, a przede wszystkim to, do czego są oni potrzebni i co odwlecze też nieco ich eksterminację. Dokument nie pozostawia tu żadnych wątpliwości: „Polacy ci są szczególnie ważni zarówno ze względu na organizację pogromów, jak i jako źródło informacji. Naturalnie ten typ taktyki organizacji pogromów jest prawidłowy we wszystkich podobnie rozwijających się przypadkach”.

Fakt ten jest pomijany przez tych, którzy wolą całym sprawstwem zbrodni obarczyć Polaków. Po ukazaniu się książki Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa nikt nie odważył się napisać krytycznej recenzji na jej temat. „Rzeczpospolita” zwróciła się w tej sprawie do kilku uczonych i wszyscy odmówili. Obawiano się, że kto się na to zdecyduje, okrzyknięty zostanie antysemitą. Tego zadania podjął się dopiero Marek Chodakiewicz, historyk polski pracujący w Ameryce, specjalista od badania relacji polsko-żydowskich, w tym problematyki Holokaustu. Wnikliwie zapoznał się z dostępnymi źródłami dotyczącymi Jedwabnego. Efektem prowadzonych przez niego badań jest książka Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941 roku. Prolog, przebieg, pokłosie. Wnioski płynące z jego rozważań są także jednoznaczne, a przede wszystkim odmienne od tych wysuwanych przez Grossa: „Masakra w Jedwabnem była dobrze zorganizo- wanym przedsięwzięciem z mordem dokonanym na więk- szości miejscowych Żydów w punkcie kulminacyjnym.

Dlatego też sprawcy oraz ich pomocnicy podążali zrytualizowanym tropem, wypróbowanym wcześniej i powtarzanym później w wielu innych miejscowościach wschodniej Polski. Celem nazistowskich sprawców było realizowanie Holokaustu, a nie przeprowadzenie tradycyjnego pogromu. To zorganizowane podejście nazistów pomija w dużej mierze spontaniczne zachowanie Polaków. Sponta- niczność może prowadzić do anarchii. Anarchia zawsze przeciwstawia się kontroli... Sam w sobie miejscowy tłum prawdopodobnie byłby w stanie dokonać pogromu, ale z pewnością nie był zdolny do przeprowadzenia masowej eksterminacji”.