Saybusch Aktion - jak Hitler budował raj dla swoich chłopów

 

W nocy z 21 (sobota) na 22 września (niedziela) 1940 r. kilka ciężarówek wypełnionych policjantami 83. batalionu policji ochronnej (Schutzpolizei – Schupo) wjechało do miejscowości Jeleśnia, leżącej niespełna 10 km na wschód od Żywca. Natychmiast przystąpiono do urządzenia punktu dowodzenia batalionu, na czele którego stał major Eugen Seim. Jednocześnie część policjantów roztoczyła kordon izolacyjny wokół wsi, rozkładając m. in. stanowiska karabinów maszynowych; pozostali zaś podzielili się na dwu-, względnie trzyosobowe grupy i wyposażeni w odpowiednie mapy, udali się do polskich domów. Waleniem kolbą w drzwi budzono mieszkańców, po czym oznajmiano im, że mają 30 minut na spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy i wyjście z budynku. Wybuchał chaos. Matki spieszyły się z ubraniem dzieci, te ostatnie zaś wpadały niejednokrotnie w histerię. Na podwórzu ujadały psy. Pakujących się obserwował bacznie policjant. Nie wszystko można było zabrać. Na miejscu pozostać miały pieniądze i przedmioty wartościowe, za wyjątkiem obrączek. Nie wolno było również zabierać pościeli, a także inwentarza żywego. Opornych upominano kopniakiem, a z ust funkcjonariuszy sypały się różnego rodzaju inwektywy. Wśród wysiedlanych znajdowały się ciężarne kobiety oraz poruszający się z trudem starsi ludzie. Po wyjściu z domu, Polacy - objuczeni lnianymi workami i zawiniątkami (walizek też nie można było zabierać) - przeganiani byli na plac zbiorczy, zlokalizowany na okolicznej łące przy rzece Koszarawa. Wówczas jeszcze wciąż nie wiedzieli, jaki będzie ich los. Późnym rankiem na plac zajeżdżać zaczęły ciężarówki. Pośpiesznie upychano w nich wysiedlonych, po czym samochody odjeżdżały w kierunku Żywca. Tam na Polaków czekały już dwa obozy przejściowe: w śródmieściu w dawnym gmachu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, oraz w szkole powszechnej w dzielnicy Żywiec-Zabłocie[1].

 

W obozach Polacy poddawani byli rewizji osobistej. Z niektórymi rodzinami przeprowadzano następnie rozmowy oraz poddawano badaniom rasowym, typując osoby zdatne do germanizacji. Warunkiem tejże było jednak wyrażenie jednoznacznej woli przynależności do narodu niemieckiego. Nielicznych pozyskanych w ten sposób dla niemczyzny, oddzielano następnie od zdeklarowanych Polaków. Tych ostatnich dzielono na ok. czterdziesto osobowe grupy, z których każda przypisana była do jednego wagonu kolejowego. Następnego dnia tj. 23 września, wszystkich Polaków (w tym przewidzianych do germanizacji) przepędzono, względnie przewieziono z obozów na bocznicę kolejową w pobliżu fabryki papieru „Solali” w Żywcu-Zabłociu. Stamtąd punktualnie o godz. 14.48 odprawiony został w kierunku Łodzi transport nr 2213. We wchodzących w jego skład towarowych i osobowych wagonach jechało pod konwojem policji w sumie 808 wysiedleńców. O godzinie 5.52 w dniu 24 września transport ten opuścił Łódź (po wyładowaniu osób przeznaczonych na germanizację), udając się w kierunku miejscowości Łuków w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie Polaków przydzielono przymusowo do gospodarzy w okolicznych miejscowościach[2].

W ten sposób rozpoczęła się największa przeprowadzona w prowincji śląskiej podczas okupacji niemieckiej akcja wysiedleńcza. Jej kryptonim brzmiał „Aktion Saybusch” (Saybusch to niemiecka nazwa Żywca).

 

W tym samym dniu, co Jeleśnię, według tego samego schematu wysiedlono jeszcze sąsiednią miejscowość – Sopotnie Małą. Do połowy grudnia 1940 r. w podobny sposób wysiedlono w sumie ponad 30 miejscowości Żywiecczyzny, a w 18 transportach do Generalnego Gubernatorstwa (GG) deportowano ok. 15 tysięcy ludzi (ponadto kilkadziesiąt osób skierowano na germanizację w głąb Rzeszy). Ostatni, dziewiętnasty transport z 582 osobami, odprawiony został po półtoramiesięcznej przerwie w dniu 31 stycznia 1941 r. To jednak nie był koniec akcji. Do wiosny 1941 r. realizowano tzw. przesiedlenia wewnętrzne (interne Umsiedlung) – Polaków (w sumie ok. 8 tys. ludzi) wyrzucano z ich gospodarstw i kwaterowano przymusowo w innych, tymczasowo nie wysiedlanych gospodarstwach polskich w obrębie powiatu żywieckiego[3]. Instrument przesiedleń wewnętrznych stosowano wobec tych rodzin, których członkowie zatrudnieni byli w ważnych z punktu widzenia okupanta segmentach przemysłu, tak w okolicy, jak i w głębi Rzeszy, co czyniło ich deportację przynajmniej do czasu zakończenia wojny niepożądaną.

 

Jaka była geneza i okoliczności akcji, jaki był jej cel i konsekwencje?

Żywiecczyzna (powiat żywiecki), jako kraina geograficzna, nie była nigdy zaliczana do Śląska, mimo, że na przestrzeni dziejów z regionem tym łączyły ją więzi zarówno polityczne, jak i ekonomiczne. Przed 1918 r. wchodziła wraz z całą Galicją w skład zaboru austriackiego. W okresie międzywojennym należała do województwa krakowskiego[4].

 

Od września 1939 r. w łonie administracji niemieckiej, tak we Wrocławiu (siedzibie władz prowincji śląskiej), jak i w Berlinie, toczyła się burzliwa dyskusja na temat delimitacji granicy III Rzeszy z tzw. Restpolen (od 8 października 1939 r. nazwaną oficjalnie Generalnym Gubernatorstwem). Dyskusja ta sprowadzała się do kwestii skali aneksji na wschodzie, a ścierały się ze sobą opcje maksymalistyczna i minimalistyczna. Zaprowadzony rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych z 13 listopada 1939 r. podział ziem polskich był przejawem zwycięstwa tej drugiej opcji. W granicach Rzeszy Niemieckiej znalazły się bowiem nie tylko ziemie należące do niej przed 1918 r., lecz i te które wcześniej znajdowały się pod zwierzchnictwem Austro-Węgier i carskiej Rosji.

 

W południowo-wschodniej część Rzeszy beneficjentem aneksji została prowincja śląska ze stolicą we Wrocławiu. Wcielenie do niej przedwojennego województwa śląskiego (m. in. Katowice, Chorzów, Rybnik, Tarnowskie Góry, Bielsko, a także Cieszyn) nie budziło żadnych kontrowersji, nie tylko przez wzgląd na zamieszkującą tam mniejszość niemiecką, lecz również postrzeganą przez narodowych socjalistów za labilną pod względem narodowościowym i szacowaną na kilkaset tysięcy osób grupę rdzennych Ślązaków (Slonzaken, Wasserpolen). Nadprezydent prowincji i jednocześnie przywódca okręgowy (Gauleiter) NSDAP Josef Wagner, wbrew wydawałoby się własnym interesom (rozumianym jako wielkość terytorium, na którym sprawował zwierzchność), sprzeciwiał się natomiast wchłanianiu obszarów z przygniatającą przewagą ludności polskiej, określanych wspólnym mianownikiem tzw. uprzemysłowionego pasa wschodniego (industrielle Oststreifen). Do pasa tego zaliczano Zagłębie Dąbrowskie (z takimi miastami jak Sosnowiec, Będzin i Dąbrowa [Górnicza]), Zagłębie Jaworznicko-Chrzanowskie, a także – na południowym odcinku – okolice miejscowości Oświęcim, Andrychów, Wadowice, Biała, Sucha [Beskidzka] i Żywiec[5].

O ile w przypadku obu zagłębi, o ostatecznej ich aneksji zadecydował czynnik przemysłowy – zwłaszcza Wehrmacht domagał się wzmocnienia potencjału gospodarki wojennej – o tyle na przyłączenie pozostałych wymienionych miejscowości wpływ miały nieco inne przesłanki. Oprócz pewnego potencjału przemysłowego, miejscowości te przedstawiały wartość dla sektora rolnego (zwłaszcza okolice Andrychowa i Wadowic), oraz – w przypadku Żywca i Suchej - dla sektorów gospodarki leśnej i turystyki. Ich przyłączenie do utworzonej w oparciu o ziemie województwa śląskiego rejencji katowickiej (jednej z czterech rejencji prowincji śląskiej), przyczyniło się do zmniejszenia zależności Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP) od importu żywności i drewna kopalnianego. Jednocześnie zamykające rejencję od południa Beskidy, stanowić miały – w koncepcji władz niemieckich – bazę do rozbudowy zwartego obszaru rekreacyjno-turystycznego, przewidzianego zwłaszcza jako wakacyjna i weekendowa odskocznia dla górników i hutników GOP-u[6].

 

Aneksja per se nie rozwiązywała oczywiście problemu kilkuset tysięcy Polaków z tzw. pasa wschodniego, żyjących teraz w granicach Wielkiej Rzeszy. Ich los przesądzony został jednak już wcześniej, bo 7 października 1939 r., wraz z utworzeniem przez Hitlera Komisariatu Rzeszy ds. Umacniania Niemieckości (Reichskommissariat für die Festigung des deutschen Volkes - RKF). Obowiązki komisarza przejął – mimo braku oficjalnej nominacji ze strony wodza - Reichsführer SS Heinrich Himmler, zaś faktycznym kierownikiem nowej struktury został SS-Brigadeführer Ulrich Greifelt. Zadaniem Komisariatu (realizowanym we współpracy z innymi, działającymi pod parasolem SS organizacjami, jak choćby Volksdeutsche Mittelstelle) było przesiedlenie do Rzeszy Niemców żyjących poza jej ówczesnymi granicami, zwłaszcza w ZSRR (w tym w należących przed wojną do II RP regionach Wołyń i Galicja Wschodnia) i Rumunii. Kolejnym etapem było ich osiedlenie na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy, w obrębie których z kolei na przełomie 1939 i 1940 r. wydzielono stanowiącą priorytet - tzw. pierwszą strefę osadniczą (Siedlungszone I), zamieszkiwaną prawie wyłącznie przez Polaków.

 

Największe natężenie przesiedlenia przybrały na przełomie 1939 i 1940 r. oraz jesienią 1940 r. W pierwszym okresie do Rzeszy przybyło ok. 130 tys. Niemców z obszarów byłej RP, za drugim razem ponad 200 tys., głównie z podzielonej w czerwcu 1940 r. pomiędzy Rumunię i ZSRR Bukowiny oraz całkowicie już sowieckiej Besarabii. Ludzie ci trafili do specjalnie przygotowanych dla nich obozów przesiedleńczych, rozlokowanych zarówno na obszarze tzw. Starej Rzeszy (tj. w granicach sprzed aneksji Austrii), jak i na ziemie wcielone. W obozach tych, stosując kryteria polityczne, medyczne (rasowe) i zawodowe, dzielono przesiedleńców na zdatnych do natychmiastowej kolonizacji ziem wschodnich i takich, którzy wymagają kwarantanny (aklimatyzacji, indoktrynacji i edukacji), najlepiej gdzieś w głębi Rzeszy, i dopiero po jej przebyciu gotowi będą do pełnienia roli „Panów Wschodu”[7].

Jeszcze w trakcie wywożenia Polaków z placów zbornych w Jeleśni i Sopotni Małej do Żywca w godzinach przedpołudniowych 22 września 1940 r., na stację kolejową w Jeleśni przybył pociąg osobowy, wiozący wyselekcjonowanych w obozach w Cieszynie i Bohuminie osadników niemieckich z Galicji Wschodniej. Podobnie, jak wysiedlenie Polaków, tak też wprowadzenie na gospodarstwa rolne Niemców, przebiegało wedle ściśle określonej procedury. Do rana 22 września 1940 r. na terenie Jeleśni opróżnionych zostało z Polaków ok. 150 domów, a w Sopotni Małej niespełna 60. Do godzin popołudniowych każdy, przeznaczony na siedzibę osadnika dom został wysprzątany przez specjalnie sformowane z miejscowych Polaków oddziały czyszczące, działające pod nadzorem funkcjonariuszy 2. kompanii 82. batalionu policji ochronnej (dowódca batalionu major Walter Kegel). W tym też czasie zabudowania mieszkalne i gospodarcze poddane zostały przez specjalistów niemieckich zabiegom dezynfekcyjnym, uzupełniono też – według ustalonych uprzednio normatywów – stany inwentarza żywego i pasz. Nad wejściami do domów zatknięto flagi państwowe III Rzeszy, a wewnątrz rozwieszono portrety Adolfa Hitlera. Dokonywano też niezbędnych prac remontowych[8].

 

Podczas gdy trwały prace porządkowe, przesiedleńcy goszczeni byli w zlokalizowanej nieopodal stacji kolejowej gospodzie. Usługiwały im tam, i zaopatrywały w suchy prowiant na najbliższe dni, siostry z Narodowosocjalistycznej Opieki Społecznej (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt – NSV) – organizacji afiliowanej NSDAP. Po południu osadnicy samochodami, względnie powozami konnymi, dowożeni byli do ich nowych gospodarstw tak w Jeleśni, jak i w Sopotni Małej[9].

 

Do połowy grudnia 1940 r. do powiatu żywieckiego przybyło ponad 3,2 tys. osadników (niespełna 700 rodzin)[10], prawie wyłącznie rolników. Rozbieżność pomiędzy liczbą wysiedlonych a osiedlonych wynikała z przeprowadzonej (na papierze) w tajemnicy przed właścicielami polskimi jeszcze w ciągu lata 1940 r. komasacji dominujących na Żywiecczyźnie 1-2 hektarowych gospodarstw karłowatych w silne gospodarstwa kilkunastohektarowe. Operacja ta zrealizowana została przez katowicki Urząd Ziemski (Bodenamt), stanowiący integralną część terenowych struktur RKF.

 

Na potrzeby „Aktion Saybusch” zaangażowany został konglomerat najważniejszych organów administracji ogólnej, specjalnej (zwłaszcza pionu resortu rolnictwa), Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA), a także SS, NSDAP i przybudówek partyjnych.

 

Nie ulega wątpliwości, że pomysł rozpoczęcia wysiedlania tzw. pasa wschodniego (na odcinku Śląska) od Żywiecczyzny wyszedł od wyższego dowódcy SS i policji na obszarze południowo-wschodnim (Höhere SS- und Polizeiführer Süd-Ost - HSSuPF) SS-Gruppenführera Ericha von dem Bacha-Zelewskiego. Na akcję taką naciskał Bach najpóźniej od listopada 1939 r., kiedy to Himmler mianował go swoim pełnomocnikiem w funkcji Komisarza na Śląsku. Masowe wysiedlenia Polaków napotkały jednak na opór ze strony gauleitara Wagnera, niechętnego ponadto osiedlaniu na jego terytorium, postrzeganych przez niego jako Niemcy drugiej kategorii, przesiedleńców z Galicji Wschodniej i Wołynia[11]. Dopiero, gdy od wiosny 1940 r. rozpoczął się proces odsuwania Wagnera od władzy, zakończony przejęciem jego obowiązków przez Fritza Brachta w końcu roku, HSSuPF zyskał większą swobodę ruchów. Przygotowania do akcji ruszyły na przełomie wiosny i lata 1940 r. i koordynowane były przez ówczesnego szefa sztabu placówki pełnomocnika RKF na Śląsku SS-Obersturmbannführera Brunona Müllera-Altenaua, którego na krótko przed rozpoczęciem akcji zastąpił doktor antropologii SS-Obersturmbannführer Fritz Arlt – w kolejnych latach kluczowa figura w procesie konceptualizacji i realizacji polityki narodowościowej na Górnym Śląsku. Typowaniem Polaków do wysiedlenia zajmowała się komisja kierowana przez landrata powiatu żywieckiego Eugena Heringa. W jej pracach uczestniczyli m. in. funkcjonariusze tajnej policji państwowej (Geheime Staatspolizei – Gestapo) z Katowic, przedstawiciele powiatowych struktur Stanu Żywicieli Rzeszy (Reichsnährstand), względnie Krajowego Związku Chłopstwa (Landesbauernschaft), a także terenowych organów resortu rolnictwa i wyżywienia (Reichsministerium für Ernährung und Landwirtschaft) oraz delegaci powiatowego przywódcy NSDAP (Kreisleiter) w Żywcu Wilhelma Scholza.

Organizacja transportu kolejowego na odcinku powiat żywiecki – Łódź – GG, znalazła się w kompetencji rezydującego przy Kurfürstenstrasse 116 w Berlinie, referatu 4 wydziału D w urzędzie IV (Gestapo) RSHA. To w tym referacie, pod okiem jego kierownika, wówczas jeszcze mało znanego, SS-Hauptsturmführera Adolfa Eichmanna, sformułowano też w sierpniu 1940 r. wytyczne do całokształtu akcji. 11 września 1940 r. dopracowano je na naradzie w siedzibie katowickiej placówki Gestapo (Stapostelle)[12]. Z Katowic wysłano też do Żywca na okres realizacji akcji grupę operacyjną (Einsatzkommando) Gestapo z sekretarzem kryminalnym Wendlandem na czele. Analogicznie postąpiła katowicka placówka RKF, delegując do Żywca specjalny sztab osiedleńczy (Ansiedlungsstab), kierowany przez SS-Obersturmbannführera Hansa Butschka[13].

 

Dominujące podczas punktowych aresztowań i indywidualnych deportacji Polaków (zwłaszcza przedwojennych działaczy niepodległościowych i społecznych) w pierwszych miesiącach okupacji kryterium polityczne, odegrało w przypadku „Aktion Saybusch” rolę drugorzędną (do czasu rozpoczęcia akcji przeprowadzono już kilka operacji, uderzając w tutejszą inteligencję i duchowieństwo). Kluczem, wedle którego miano teraz wysiedlać była istniejąca i projektowana struktura rolna wsi[14]. W grę nie wchodziły wysiedlenia punktowe - to z tego, to z innego gospodarstwa w obrębie danej miejscowości. W sytuacji takiej niemożliwe byłoby bowiem przeprowadzenie komasacji gruntów. Ludność polską eksmitować zamierzano en masse, na przykład całą prawą stronę ulicówki (wsie o tym układzie dominowały na Żywiecczyźnie), lub też całą dolną część wsi, o ile znajdowała się tam dobrej jakości ziemia. W pracach komisji chodziło nie tyle o wytypowanie ludzi, ile o wytypowanie gospodarstw. Dane na temat poszczególnych gospodarstw i ich wyposażenia, a także lokatorów domów, zbierane były przez policjantów oraz urzędników w ciągu lata 1940 r. Polscy właściciele zobowiązani byli wówczas do udzielania wyczerpujących informacji na temat swojego mienia, przy czym oczywiście nie informowano ich o celach ankiety. Wraz z rozpoczęciem akcji przystąpiono też do wyburzania tych budynków mieszkalnych i gospodarczych (obór, stajni, stodół), które zdaniem specjalistów niemieckich nie spełniały kryteriów sanitarnych i bezpieczeństwa budowlanego. W przyszłości zniknąć miało również wiele z pozostawionych pierwotnie obiektów. W ich miejsce wybudować zamierzano tzw. dwory (Hof), łączące w sobie funkcje mieszkalne i gospodarcze, o architekturze dopasowanej do panujących na Żywiecczyźnie warunków geomorfologicznych i klimatycznych (już w czasie wojny zaawansowane były prace w odniesieniu do gminy Milówka, oraz wchodzącej w jej skład tzw. wsi wzorcowej/Musterdorf o nazwie Kamesznica[15]).

Planistów niemieckich krępowało też pozostające w mocy przez cały 1940 r. zarządzenie RF SS RKF, w myśl którego w każdej miejscowości jedynie nie więcej niż 25% gruntów przeznaczonych może zostać do czasu zakończenia wojny na potrzeby osadnicze, podczas gdy pozostałe 75% pozostawać miało w rezerwie dla rdzennych Niemców (Reichsdeutschów), w tym przede wszystkim zaangażowanych na wojnie żołnierzy Wehrmachtu i Waffen-SS. Dyspozycja ta podyktowana była obawą Himmlera, a także szefa resortu wyżywienia i rolnictwa Richarda Waltera Darré, iż obdzielane przesiedleńców łupem, stanowiącym efekt walki i przelanej krwi Reichsdeutschów, w czasie gdy ci ostatni, ze względu na wykonywaną wciąż służbę nie mogą zaangażować się w akcję osadniczą i procedury przetargowe, wywołać może niezadowolenie szerokich mas społeczeństwa.

 

Wdrożenie akcji osadniczej na ziemiach wcielonych w 1940 r. ujawniło jednak, że pula 25% gruntów uprawnych dla przesiedleńców to za mało. Tymczasem od początku 1941 r. rozpocząć zamierzano systematyczne osiedlanie, tak w sektorze przemysłowym, jak i rolnym, 200 tys. Niemców z Bukowiny, Besarabii i Dobrudży. W związku z powyższym w grudniu 1940 r. Himmler zmniejszył rezerwę dla Reichsdeutschów do 60% (następnie do 50%)[16]. Dzięki temu również na terenie powiatu żywieckiego ruszyć mogła wiosną 1941 r. „Siedlungsaktion Buchenland” (Akcja osadnicza Bukowina). Jej oblicze było jednak odmienne od „Aktion Saybusch”, gdyż w marcu 1941 r. na zdecydowane żądanie Hansa Franka, tłumaczącego się przeludnieniem GG, wstrzymano kierowane tam dotychczas na masową skalę transporty deportacyjne. Tym samym wypracowane w toku „Aktion Saybusch” procedury, których efektywność oceniona została, tak przez von dem Bacha, jak i przez prezydenta rejencji katowickiej Waltera Springoruma, bardzo wysoko, nie miały zostać już nigdy więcej powielone.

Od teraz Polaków przesiedlano przy użyciu skromniejszych środków policyjnych i logistycznych wyłącznie w obrębie ziem wcielonych. W powiecie żywieckim los taki spotkał kilkanaście tysięcy ludzi; kolejne ok. 12-14 tys. mieszkańców deportowanych zostało w latach 1942-1944 do zlokalizowanych na terenie prowincji śląskiej tzw. Polenlagrów. Z obozów tych ludzie kierowani byli następnie do pracy przymusowej w całej Rzeszy. Do końca okupacji ze swoich domów, a przy okazji gospodarstw, względnie zakładów rzemieślniczych i przedsiębiorstw, wysiedlono ok. 1/3 ludności powiatu żywieckiego (ok. 50 z ok. 150 tys. ludzi). Do tego czasu osiedlono tutaj ok. 10 tys. osadników z Galicji Wschodniej i Bukowiny. Ślad po tych ostatnich zniknął już w styczniu 1945 r., kiedy to na powozach, w ciężarówkach i pociągach ewakuowano ich przed nadciągającą Armią Czerwoną w głąb Rzeszy.

 

Wiosną 1945 r. na Żywiecczyznę powracać zaczęli Polacy deportowani do GG i w głąb Niemiec. Zdecydowana większość z nich zastała swoje domy zrujnowane w wyniku ciężkich walk z zimy i wiosny 1945 r., rozebrane lub zamienione na chlewy, lub obory na skutek komasacji gruntów, w najlepszym zaś razie ogołocone z wszelkich mebli i sprzętów, wywiezionych w ostatniej chwili przez uciekających osadników[17].

 

Mirosław Sikora

OBEP IPN Katowice